Podczas wizyty w aptece, sięgając po najróżniejsze leki, rzadko zastanawiamy się nad ich pochodzeniem. Tymczasem droga medykamentu - od laboratorium do aptecznej półki - jest długa i nie zawsze tak prosta, jak mogłoby się wydawać. Sprzedaż rynkową poprzedzają bowiem wieloetapowe badania kliniczne.

Droga do apteki

Zanim nowy lek trafi oficjalnie na rynek medyczny w Polsce czy na świecie, zazwyczaj mija kilka do kilkunastu lat. Dlaczego tak długo?  Dlatego, że każda substancja, będąca składnikiem farmaceutyku, musi przejść kilka obowiązkowych etapów, które stanowią kryterium jej dopuszczenia do użycia. Całokształt  dokumentacji z przebiegu badań nad nowym lekiem to dziesiątki kilogramów papieru i lata pracy setek osób z firmy farmaceutycznej oraz wielu innych branż. Przyjrzyjmy się zatem krok po kroku drodze leku z laboratorium do rąk pacjenta.

 

Aby formalności stało się za dość

Aby rozpocząć proces badań klinicznych prowadzących do rejestracji określonego leku, należy otrzymać pozytywną opinię Centralnej Komisji Bioetycznej, która oceni zasadność badań pod kątem etycznym oraz możliwości ich realizacji. Następnie trzeba uzyskać zgodę Ministra Zdrowia, która wydawana jest po wnikliwej analizie dokumentacji przez Centralną Ewidencję Badań Klinicznych (CEBK) - jednostkę działającą w ramach Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. W czasie prowadzenia badań lekarze i koordynatorzy projektu są zobowiązani dostarczać powyższym instytucjom bieżące informacje o stanie zdrowia uczestników eksperymentu, co może być podstawą do ewentualnego przerwania procesu testowania leku, jeśli pojawią się komplikacje.

Trzy fazy badań klinicznych

 

Pierwszym etapem prac nad lekiem jest faza badań przedklinicznych. Przeprowadza się wtedy wszystkie niezbędne testy laboratoryjne oraz szereg badań na liniach komórkowych (komórki hodowane in vitro) i zwierzętach doświadczalnych. Szacuje się, że prawdopodobieństwo pomyślnego przejścia tej fazy przez nową substancję to 1 na 1000 przypadków, więc kryteria są bardzo ostre.
Badania kliniczne są procesem, w który zaangażowani są ludzie zdrowi oraz grupa pacjentów z określonym schorzeniem. Celem tego przedsięwzięcia jest weryfikacja wyników uzyskanych w poprzednim etapie (badania przedkliniczne) oraz zbadanie wpływu nowego leku na organizm człowieka i określenie efektu terapeutycznego. Badania przebiegają w trzech zasadniczych etapach. Ponieważ wśród zwierząt laboratoryjnych nie znaleziono modelu, który w pełni odpowiadałby ludzkiemu, niezbędne jest prowadzenie oceny leku na wyselekcjonowanej grupie pacjentów. Tylko w taki sposób można określić rzeczywiste działanie danej substancji na nasz organizm. Eksperymenty z wykorzystaniem zwierząt służą jedynie poglądowej ocenie wpływu leku na organizm.
Faza I badań klinicznych prowadzona jest na niewielkiej grupie - kilkudziesięciu zdrowych ochotników, w specjalnych ośrodkach badawczych przygotowanych przez firmy farmaceutyczne. Na tym etapie badany jest metabolizm, wchłanianie, toksyczność i farmakokinetyka związku. Te informacje są podstawą do ustalenia dawkowania leku. W niektórych przypadkach, np. leków przeciwnowotworowych, w tym etapie powinni wziąć udział pacjenci z zaawansowaną postacią choroby, ponieważ leki onkologiczne wykazują działanie mocno toksyczne i nie należy narażać osób zdrowych.
Fazą II badań objęta jest grupa kilkuset pacjentów z danym schorzeniem. Poddawani są oni leczeniu preparatem w celu ustalenia efektywności terapii. Określając zależność dawka - efekt, można przewidzieć skuteczność i bezpieczeństwo leku. Aby ocena działania substancji była w pełni obiektywna, wprowadza się często metodę podwójnie ślepej próby, gdzie ani pacjent ani lekarz nie wiedzą, jaka substancja została podana.
Faza III dotyczy kilku tysięcy pacjentów. Pozwala na ostateczne określenie skuteczności nowego farmaceutyku i może trwać nawet kilka lat. Po zakończeniu tego etapu producent może ubiegać się o rejestrację leku i jego wprowadzenie na rynek.  
Często przeprowadza się też badania IV fazy. Są przeznaczone dla leków już zarejestrowanych i będących w sprzedaży. Maja na celu sprawdzenie, czy leczenie określonym terapeutykiem jest skuteczne we wszystkich wskazaniach. Dodatkowo ten etap weryfikuje po raz ostatni słuszność wszystkich pozostałych.

Kto stoi na straży badań klinicznych?

Wszystkie badania kliniczne prowadzone są w ujednolicony sposób z punktu widzenia medycznego i etycznego. Na straży praw pacjentów biorących udział w badaniach klinicznych oraz rzetelności uzyskiwanych wyników stoi zbiór zasad nazwanych Dobrą Praktyką Kliniczną (ang. GCP- Good Clinical Practice). Zawierają one szczegółowe wytyczne dotyczące postawy i obowiązków klinicystów, sponsorów i pozostałych osób biorących udział w badaniach. Istnieje wiele organów upoważnionych do kontrolowania i weryfikacji przestrzegania GCP przez organizatorów badań klinicznych. W Polsce obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2005 roku w sprawie szczegółowych wymagań Dobrej Praktyki Klinicznej, które określa zbiór obowiązków badacza i sponsora badań oraz całokształt wymaganej dokumentacji. Znane i przestrzegane są także prawa pacjenta uczestniczącego w takim przedsięwzięciu.  Inicjatywę, sprzyjającą wprowadzaniu w życie zasad etyki i rzetelności badań klinicznych ( szczególnie w zakresie pełnego przestrzegania Dobrej Praktyki Klinicznej), wspiera Stowarzyszenie na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. To standardy GCP promują rozwój farmakologii, bezpieczeństwo pacjentów podczas kolejnych etapów badań i etyczny przebieg całości eksperymentu.
Jak widać droga nowych farmaceutyków jest bardzo długa. Wymaga przeprowadzenia wielu specjalistycznych testów i żmudnych badań. Ze wstępnych ustaleń wynika, że tylko jedna substancja na pięć tysięcy pomyślnie przechodzi wszystkie etapy selekcji i trafia na półki naszych aptek. Dlatego kupując kolejny medykament, możemy mieć pewność, że jest on skuteczny i bezpieczny.

Ewelina Osińska

Opracowano na podstawie stron internetowych:
-    Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce - gcppl.org.pl

-    Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych - urpl.gov.pl