Steroidy są obecnie jedną z najczęściej stosowanych klas leków. Stosuje się je w terapii wielu chorób o charakterze zapalnym. Wysokiej skuteczności działania tych leków towarzyszą silne działania uboczne. Poznaj zalety i wady leczenia sterydami.

Konsultacja: Dr n. med. Grzegorz Senatorski

Bilans korzyści i zagrożeń

Steroidy (znane do niedawna głównie jako ?sterydy"), czyli glikokortykoidy, należą do najsilniejszych środków o działaniu przeciwzapalnym, którymi dysponuje lekarz. Z chwilą włączeni steroidów do leczenia głównym ?zmartwieniem" lekarza staje się rozumne bilansowanie korzyści, jakie niosą te leki w leczenie, w stosunku do zagrożeń, które jednocześnie stwarzają. W stosunku do innych leków bilans ten jest zazwyczaj nieistotny.

 

Zakres i nasilenie objawów ubocznych przy stosowaniu hormonów steroidowych są wprost proporcjonalne do dawki i czasu leczenia. Im dłużej trwa leczenie tym większe tym bardziej odczuwalne dla pacjenta są działania uboczne. Nawet decyzja o jego przerwaniu wymaga planowego i stopniowego zmniejszania dawek leku. Możliwe jest wystąpienie wtórnej niewydolności kory nadnerczy spowodowane hamującym wpływem podawanych leków na wydzielanie własnych hormonów. Co istotniejsze, może też dojść do nagłego zaostrzenia choroby zapalnej, która była przyczyną włączenia steroidów. Z tego powodu leki te muszą być odstawiane stopniowo, co wymaga świadomej współpracy chorego.

Zastosowanie
Leki steroidowe stosuje się w następujących chorobach:

• Astma oskrzelowa

W przebiegu astmy dochodzi do zapalenia dróg oddechowych w wyniku działania substancji uczulających (alergenów) lub czynników nieimmunologicznych jak wysiłek, wdychanie zimnego powietrza lub narażenie na drażniące opary chemiczne. Rozwijająca się odpowiedź organizmu prowadzi do odwracalnego zwężenia dróg oddechowych i pogorszenia warunków wymiany gazowej. Może to prowadzić do niewydolności oddechowej. Steroidy zmniejszają wytwarzanie przez komórki immunologiczne cytokin i licznych innych białek, których podwyższone stężenia we krwi towarzyszą rozwojowi reakcji astmatycznej. Pomimo dostępności nowych leków przeciwastmatycznych, sterydy pozostają podstawową formą terapii w tej chorobie. Znajdują zastosowanie zarówno w leczeniu stanów astmatycznych (podawane dożylnie w dużych dawkach), jak i w terapii przewlekłej (formy wziewne). Aerozole mają jedynie działanie miejscowe, a ich stosowanie pozbawione jest ogólnych działań ubocznych.

• Przewlekła obturacyjna choroba płucna (POCHP)

Choroba ta cechuje się utrwalonym zmniejszeniem objętości i natężenia wydychanego powietrza. Chociaż sterydy są często stosowane w leczeniu POCHP, nie jest jasne, czy istotnie wpływają na przebieg leczenia jej zaostrzeń u osób hospitalizowanych z tego powodu. Ich ograniczony wpływ na przebieg POCHP tłumaczy się mniejszą niż w astmie wrażliwością na sterydy populacji komórek zapalnych odgrywających rolę w powstaniu POCHP.

• Alergia

Zarówno katar sienny (sezonowy) jak i całoroczny dobrze odpowiadają na leczenie steroidami. W obu przypadkach czynniki wywołujące i opisywane immunologiczne mechanizmy rozwoju choroby są analogiczne jak w astmie oskrzelowej. Glikokortykoidy doustne są stosowane w leczeniu alergicznego nieżytu nosa, ponieważ skutecznie hamują jego objawy. Coraz częściej stosuje się jednak steroidy wziewne w postaci aerozolu do nosa.

• Schorzenia dermatologiczne

Steroidy znalazły wiele zastosowań w klinikach dermatologicznych. Okazały się skuteczne w ograniczaniu objawów chorób skóry o charakterze alergicznym i związanych ze zjawiskiem autoimmunizacji, czyli nieprawidłową reakcją układu odpornościowego, która polega na kierowaniu komórek obronnych przeciw własnym tkankom. Należą do nich: atopowe zapalenie skóry, łuszczyca i łojotokowe zapalenie skóry. Istotnym postępem było wynalezienie modyfikacji chemicznych preparatów steroidowych do stosowania zewnętrznego (m.in. steroidy fluorowane), które cechują się wybitnie zwiększoną skutecznością działania. Najistotniejszym działaniem ubocznym maści sterydowych jest zanik skóry i tkanki podskórnej, który występuje przy przewlekłym stosowaniu i dotyczy szczególnie tzw. steroidów fluorowanych.

• Reumatoidalne zapalenie stawów (RA)

U chorych dochodzi do zapalenia kaletek maziowych i do obrzęków, postępującej destrukcji i bolesności stawów. Pacjenci są początkowo leczeni niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi (NLPZ), które często okazują się nie w pełni skuteczne. Postęp choroby zmusza do zastosowania glikokortykoidów, które zwykle okazują się skuteczne w ograniczeniu stanu zapalnego. Glikokortykoidy, wpływając na przebieg zjawisk immunologicznych i zapalnych, niestety nie mają wypływu na zmiany strukturalne, do których dochodzi w przebiegu RA. Przeciwnie - ich wpływ na gospodarką wapniowo-fosforanową sprawia, że przy długotrwałym stosowaniu układ kostno-stawowy ulega dalszemu uszkodzeniu.

• Przeszczepianie narządów

Steroidy od ponad czterech dziesięcioleci stanowią podstawowy składnik schematów leczenia po przeszczepieniu narządów. Ze względu na zdolność hamowania odpowiedzi immunologicznej na przeszczep na wszystkich jej etapach oraz reakcji ostrego odrzucania, stosowane są zarówno w leczeniu indukcyjnym (bezpośrednio po przeszczepieniu w wysokich dawkach), w leczeniu podtrzymującym (zazwyczaj w dawkach minimalnych), jak i w leczeniu epizodów ostrego odrzucania w tzw. pulsach. Od niedawna, ze względu na wprowadzenie nieco skuteczniejszych leków immunosupresyjnych istnieją, w wybranych przypadkach, możliwości odstawienia glikokortykoidów również w najliczniejszej grupie chorych po przeszczepieniu nerek.

• Choroby zapalne jelit

Przyczyny chorób zapalnych jelit nie są poznane, chociaż wiadomo, że istotną rolę w ich rozwoju odgrywa proces autoimmunologiczny. U chorych stwierdza się obecność autoprzeciwciał przeciw śluzówce jelita. Steroidy są skuteczne i często stosowane w terapii wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i chorobie Crohna. Przewlekły charakter tych schorzeń powoduje konieczność długotrwałego leczenia i przy stosowaniu sterydowych preparatów doustnych, rozwój działań ubocznych. Dostępne są jednak preparaty o przeważającym działaniu miejscowym i podlegające degradacji w wątrobie zanim dostaną się do krążenia systemowego.

Objawy uboczne leczenia sterydami:

• osteoporoza,
• opóźnienie gojenia się ran,
• zmiany nastroju i objawy psychotyczne,
• miopatia (czyli uszkodzenie i zmniejszenie siły mięśni),
• cukrzyca posterydowa,
• niekorzystna przebudowa tkanki tłuszczowej.

Konsultacja
Dr n. med. Grzegorz Senatorski
Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych
Instytutu Transplantologii Akademii Medycznej w Warszawie.